Wpływ antykoncepcji hormonalnej
na zdrowie psychiczne.
Co mówią badania?

Mechanizm działania antykoncepcji hormonalnej

Metody antykoncepcji hormonalnej opierają się na syntetycznych hormonach, do których należą estrogeny i progestageny. Antykoncepcja dwuskładnikowa zawiera oba hormony, natomiast jednoskładnikowa – tylko progestagen. Hormony te mają zdolność hamowania owulacji oraz zagęszczania śluzu szyjki macicy, tak aby skutecznie zatrzymywał plemniki przed przeniknięciem do komórki jajowej.

Zarówno estrogen, jak i progestagen występują również w naturalnej postaci, są bowiem obecne w kobiecym organizmie, gdzie pełnią bardzo ważne funkcje.

Wpływ na układ hormonalny

Wśród estrogenów w ciele kobiety najważniejszy jest estradiol – produkowany głównie w jajnikach. Pozostałe to estron i estriol. Estrogeny regulują cykl miesiączkowy, mają duży udział w rozwoju narządów płciowych i gruczołów sutkowych, pomagają organizmowi przygotować się do ciąży, a także wspierają wzrost płodu.

Zadaniem estrogenu zawartego w tabletkach antykoncepcyjnych jest kontrola miesiączkowania, jak również wzmacnianie funkcji drugiego hormonu – progestagenu. W niektórych grupach kobiet estrogen w tabletkach antykoncepcyjnych jest jednak przeciwwskazany ze względu na ryzyko działań niepożądanych. Są to kobiety w dojrzałym wieku, zmagające się z nadwagą lub otyłością, z niewłaściwym stężeniem cholesterolu, palące papierosy, mające w rodzinie przypadki udarów lub zawałów przed 50. rokiem życia. Czynniki te zwiększają ryzyko groźnej choroby – zakrzepicy, dlatego w takiej sytuacji warto rozważyć antykoncepcję z samym progestagenem.

Naturalny progestagen w organizmie kobiety nosi nazwę progesteronu i jest wytwarzany głównie przez ciałko żółte znajdujące się w jajnikach. Progesteron ma wpływ na rozwój gruczołów sutkowych, bierze udział w przygotowaniu gruczołów piersiowych do laktacji, ułatwia zapłodnienie i sprawia, że w macicy może zagnieździć się zarodek, dba również o prawidłowe utrzymanie ciąży.

Progestagen w tabletkach antykoncepcyjnych hamuje owulację i powoduje, że śluz szyjki macicy jest mniej przepuszczalny, co z kolei blokuje przenikanie plemników. Hormon zmniejsza też grubość endometrium, ograniczając ryzyko rozrostu błony śluzowej macicy. Co istotne, syntetyczny progestagen nie powoduje tylu działań niepożądanych, co estrogen, dzięki czemu antykoncepcja jednoskładnikowa (z samym progestagenem) jest bezpieczniejsza niż dwuskładnikowa dla wyżej wymienionych grup kobiet. Sprawdź, kiedy powinnaś wykonać badania hormonalne >>

Oddziaływanie na mózg

Zakres działania zarówno estrogenu, jak i progesteronu, jest o wiele szerszy. Wśród dodatkowych funkcji wymienia się wpływ na układ nerwowy oraz układ limbiczny. W mózgu hormony powodują zwiększenie liczby połączeń, pobudzają neurony do działania, a także zwiększają ich zdolności naprawcze. Ponadto usprawniają przepływ krwi, dzięki czemu mózg jest lepiej dotleniony i odżywiony.

Hormony płciowe mają wpływ na receptory GABA. Jest to neuroprzekaźnik mający duże znaczenie dla działania i rozwoju układu nerwowego. Estrogen i progesteron pomagają w regulacji nastrojów, zachowań w sytuacjach stresowych, w zmniejszaniu niepokoju i lęku. Transportując sygnał między komórkami układu nerwowego, oddziałują między innymi na popęd płciowy kobiety.

To dlatego niewłaściwe stężenie tych hormonów w organizmie może prowadzić do pogorszenia samopoczucia, zmęczenia, zaburzeń snu, wahań nastroju czy też obniżenia libido. Poznaj, 6 mitów na temat tabletki antykoncepcyjnej >>

Badania nad wpływem antykoncepcji na zdrowie psychiczne

Antykoncepcja hormonalna, jak każdy lek, może powodować działania niepożądane, wśród których wymienia się zaburzenia nastroju, a także depresję, obniżony nastrój i objawy lękowe. Mimo że te objawy wcale nie muszą wystąpić, to podczas stosowania antykoncepcji należy zwracać uwagę na swoją kondycję psychiczną i w razie niepokojących objawów skonsultować się z lekarzem ginekologiem.

Antykoncepcja a ryzyko depresji

W 2016 roku w czasopiśmie naukowym „JAMA Psychiatry” opublikowano wyniki duńskich badań¹, wskazujące na powiązanie między stosowaniem antykoncepcji hormonalnej a występowaniem depresji. Badanie trwało 13 lat i zostało przeprowadzone na grupie liczącej ponad milion kobiet w wieku od 15 do 34 lat. Wyniki potwierdziły, że stosowanie różnych rodzajów antykoncepcji hormonalnej (zarówno dwuskładnikowej, jak i jednoskładnikowej) było związane z późniejszym przyjmowaniem leków antydepresyjnych oraz z pierwszym rozpoznaniem depresji klinicznej. Badania zasugerowały też, że nastolatki okazują się bardziej podatne na ryzyko depresji niż kobiety w wieku 20–34 lata. Autorzy podkreślili zasadność dalszych badań nad wpływem hormonów na zdrowie psychiczne.

Potrzebę przeprowadzenia kolejnych badań wskazują również inne źródła. Autorzy przeglądu literatury na ten temat² ustalili, że antykoncepcja hormonalna może wywoływać objawy depresji, zwłaszcza u młodych dziewcząt oraz u osób z dysfunkcją seksualną, jednak poddane analizie informacje nie potwierdziły jasno, że ten rodzaj antykoncepcji bezpośrednio prowadzi do ciężkich zaburzeń depresyjnych. Autorzy pracy zaznaczyli, że dobór metody zapobiegania ciąży powinien być indywidualny i brać pod uwagę preferencje, potrzeby i warunki fizyczne oraz psychiczne pacjentki.

Wpływ na nastrój i emocje

W 2022 roku w periodyku „Australian Prescriber” dr Eveline Mu i prof. J. Kulkarni pisali o wpływie tabletek antykoncepcyjnych na kondycję psychiczną i nastrój kobiet³. Wskazali przy tym, że tabletki zawierające niższe stężenie hormonów wydają się w mniejszym stopniu wpływać na samopoczucie. Autorzy podkreślili, że ważna jest rozmowa z lekarzem, którego rolą jest pomóc w wyborze odpowiedniego rodzaju antykoncepcji.

Temat wpływu hormonów na nastrój kobiet podjęli również autorzy badania przeprowadzonego w 2022 roku na Uniwersytecie w Aarhus w Danii⁴. Udział w nim wzięło 185 kobiet powyżej 20. roku życia. Badacze wykazali, że w grupie, która stosowała doustne środki antykoncepcyjne, znacznie wzrosło stężenie oksytocyny w porównaniu z grupą nieprzyjmującą antykoncepcji.

Wyjaśnijmy, że oksytocyna jest to neuroprzekaźnik, mający znaczenie w procesie odczuwania emocji oraz w nawiązywaniu relacji. Wiele może powiedzieć to, że nazywana jest „hormonem miłości”. Ponadto oksytocyna wspiera odporność i regenerację organizmu, obniża stężenie kortyzolu, łagodzi stany lękowe i stres oraz pozytywnie wpływa na samopoczucie.

Skoro oksytocyna ma tak zbawienne działanie, dlaczego mówimy o zmianie nastrojów podczas stosowania antykoncepcji hormonalnej? Otóż może się zdarzyć, że u kobiet, które stosują taką antykoncepcję, stężenie oksytocyny wzrasta, a wtedy jej działanie powoduje odwrotne objawy – czyli pogorszenie nastroju.

Antykoncepcja a zaburzenia lękowe

W badaniu opublikowanym w 2023 roku i przeprowadzonym na 908 kobietach⁵ obserwowano grupę z naturalnym cyklem miesiączkowym oraz grupę stosującą antykoncepcję doustną. Wykazano, że druga grupa miała większe skłonności do zamartwiania się, co – jak podkreślają autorki – jest istotnym czynnikiem ryzyka rozwoju lęku. I to jest właśnie jeden z powodów, dla których przyjmowanie antykoncepcji hormonalnej powinno odbywać się pod kontrolą lekarza.

Inne badanie porównawcze, przeprowadzone w 2024 roku na grupie 45 kobiet⁶, nie wykazało różnicy w nasileniu lęku między jedną a drugą grupą. Jednak istotna okazała się różnica w poziomie świadomości emocjonalnej – u kobiet stosujących złożoną antykoncepcję doustną była ona niższa (wykazano to na podstawie kwestionariuszy badających skalę poziomów świadomości emocjonalnej).

Objawy lękowe są wymieniane jako działania niepożądane antykoncepcji hormonalnej. Wciąż jednak potrzebne są badania w tym zakresie, które pozwoliłyby lepiej zrozumieć zagadnienie. Jedne z takich badań są obecnie prowadzone na Uniwersytecie SWPS, a jego celem jest „analiza zależności między cyklem menstruacyjnym, lękiem i funkcjami wykonawczymi u kobiet, które przyjmują tabletki antykoncepcyjne i u tych, które ich nie przyjmują”⁷.

Grupy szczególnego ryzyka

Nastolatki i młode kobiety

Naukowcy z University of Ottawa zbadali wpływ antykoncepcji hormonalnej na struktury i funkcje mózgu (np. na jego istotę białą i szarą oraz na reagowanie na stres)⁸. Badania, które objęły grupę 140 młodych kobiet mających od 18 do 26 lat, wykazały, że wiek, kiedy kobieta zaczyna stosować antykoncepcję hormonalną, jest istotny. Wykonany rezonans magnetyczny rozpoznał bowiem wzrost objętości niektórych obszarów mózgu u kobiet przyjmujących ten rodzaj antykoncepcji w czasie dojrzewania. Naukowcy zasugerowali, że może to być spowodowane „wpływem środków antykoncepcyjnych na opóźnienie lub wyciszenie tzw. przycinania synaptycznego. Jest to proces zachodzący podczas dojrzewania układu nerwowego. Dzięki niemu eliminowane są niepotrzebne połączenia synaptyczne”8. Z drugiej strony należy zaznaczyć, że w badaniu tym słabsze reakcje na stres zaobserwowano u wszystkich kobiet stosujących antykoncepcję, niezależnie od wieku rozpoczęcia.

Powyższe badanie nie jest jedyne, które mówi o zależności między wiekiem kobiet stosujących antykoncepcję hormonalną a kondycją psychiczną. Zależność taką wykazały już między innymi badania i przegląd literatury, wspomniane w sekcji „Antykoncepcja a ryzyko depresji”.

Kobiety z ADHD

Wśród badań nad wpływem hormonów na zdrowie psychiczne istnieją również takie, które podejmują temat zależności między antykoncepcją hormonalną a ADHD.

Wyniki szwedzkiego badania⁹, opublikowane w 2023 roku, mówią, że – nie biorąc pod uwagę antykoncepcji hormonalnej – u kobiet z ADHD ryzyko rozwoju depresji w porównaniu z grupą bez ADHD jest trzy razy większe. Dodatkowo, przeprowadzone analizy rejestrów krajowych wykazały, że przyjmowanie doustnych środków antykoncepcyjnych w przypadku kobiet z ADHD zwiększa ryzyko depresji jeszcze dwukrotnie.

W przypadku pacjentek z ADHD należy więc szczególnie uważnie przyjrzeć się czynnikom ryzyka podczas wybierania metody zapobiegania ciąży. Warto rozważyć tu inne metody antykoncepcji, takie jak wkładki domaciczne. Przeczytaj, czy tabletki antykoncepcyjne pomagają na bolesne miesiączki i na PMS >>

Mechanizmy łączące antykoncepcję ze zdrowiem psychicznym

Rola oksytocyny

Jak już wspomnieliśmy, istotna zależność zachodzi między antykoncepcją hormonalną a „hormonem szczęścia”, czyli oksytocyną. Oksytocyna naturalnie ma właściwości łagodzące uczucie niepokoju, lęku i pomaga w sytuacjach stresowych. Antykoncepcja hormonalna powoduje jednak wzrost stężenia tego hormonu w organizmie kobiety, co w dłuższym czasie może skutkować pogorszeniem kondycji psychicznej, objawiającym się wahaniami nastroju.

Ważne jest to, aby obserwować swój organizm, reagować na wszelkie zauważone zmiany oraz zgłaszać je swojemu lekarzowi. Przy obserwowanych wahaniach nastroju ginekolog może rozważyć np. tabletki antykoncepcyjne z niższym stężeniem hormonów, które będą miały mniejszy wpływ na zmianę nastroju.

Wpływ na reakcję na stres

Kortyzol to hormon, który jest uwalniany z nadnerczy w sytuacjach, gdy organizm przeżywa stres. Dlatego potocznie nazywa się go „hormonem stresu”.

Antykoncepcja hormonalna, zwłaszcza dwuskładnikowa, może wpływać między innymi na stężenie globuliny (białka) wiążącej kortykosteroidy. To z kolei skutkuje wzrostem stężenia kortyzolu w organizmie. Długotrwałe podwyższenie tego stężenia może prowadzić do zaburzeń nastroju, lęku i depresji, choć nie bez znaczenia jest też styl życia pacjentki. Rozmowa z lekarzem pomoże jednak dobrać odpowiedni środek antykoncepcyjny, który zminimalizuje ryzyko wystąpienia takich działań niepożądanych.

Korzyści i ryzyka stosowania antykoncepcji hormonalnej

Pozytywne aspekty antykoncepcji

Wybór antykoncepcji hormonalnej jest dziś bardzo duży. Są to przede wszystkim tabletki antykoncepcyjne (jednoskładnikowe i dwuskładnikowe), a także plastry, krążki dopochwowe, spirale, implanty czy zastrzyki hormonalne.

Prawidłowo dobrana antykoncepcja może przynieść wiele korzyści, wśród których wymienia się:

• skuteczność w zapobieganiu niepożądanej ciąży i związany z tym komfort psychiczny;
• pełną odwracalność;
• wyregulowanie cyklu miesiączkowego;
• mniej obfite i mniej bolesne krwawienia;
• zmniejszenie ryzyka zachorowania na niektóre nowotwory, np. jajnika;
• zmniejszenie ryzyka rozwoju endometriozy;
• złagodzenie objawów skórnych, takich jak trądzik.

Potencjalne zagrożenia dla zdrowia psychicznego

Wybór antykoncepcji hormonalnej jest dziś bardzo duży. Są to przede wszystkim tabletki antykoncepcyjne (jednoskładnikowe i dwuskładnikowe), a także plastry, krążki dopochwowe, spirale, implanty czy zastrzyki hormonalne.

Prawidłowo dobrana antykoncepcja może przynieść wiele korzyści, wśród których wymienia się:

• wahania nastroju;
• stany depresyjne;
• objawy lękowe;
• zaburzenia libido;
• bóle głowy;
• zawroty głowy.

Zaobserwowanie u siebie jakichkolwiek działań niepożądanych to znak, aby jak najszybciej poinformować o tym ginekologa. Po odstawieniu preparatu dolegliwości najczęściej ustępują, a lekarz – po wywiadzie z pacjentką – będzie mógł lepiej dopasować antykoncepcję do jej potrzeb. Dowiedz się, czy możesz stosować antykoncepcję razem z innymi lekami >>

Zalecenia i wnioski

Stosowanie antykoncepcji hormonalnej może przynieść wiele korzyści, jeśli zostanie ona prawidłowo dopasowana. Wybór powinien być zawsze skonsultowany z lekarzem ginekologiem i poprzedzony zleconymi przez niego badaniami oraz szczerą rozmową na temat stylu życia pacjentki, chorób (również tych w rodzinie) czy ewentualnych nałogów.

Badania nad wpływem hormonów na zdrowie psychiczne wykazują, że antykoncepcja oparta na estrogenie i progestagenie może powodować działania niepożądane, takie jak wahania nastroju, stany lękowe czy nawet depresja. Wiele zależy jednak od ogólnej kondycji psychicznej kobiety oraz od jej świadomości. Uważna obserwacja swojego ciała i samopoczucia oraz zgłaszanie niepokojących objawów ginekologowi pozwoli zapobiec negatywnym objawom i skutecznie poszukać bardziej dopasowanego preparatu. Każdy organizm może reagować na antykoncepcję inaczej, dlatego kluczem jest odpowiedzialne podejście do własnego zdrowia. Czytaj także: Co to jest libido i od czego zależy udany seks po 40 roku życia? Zakrzepica i antykoncepcja hormonalna nie muszą iść w parze Przesuwanie okresu, czy tabletka antykoncepcyjna może w tym pomóc? Menopauza a ciąża - do jakiego wieku można zajść w ciążę? Kiedy tabletka antykoncepcyjna zaczyna działać?